Στα 100 χρόνια από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Τουρκία έχει δει πολλούς μετασχηματισμούς στο δρόμο προς την εδραίωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ένα μονοπάτι που επέλεξε ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος είδε στη Δύση το μοντέλο που έπρεπε να ακολουθήσει η χώρα του. Σε όλο αυτό το διάστημα, η Τουρκία γνώρισε τη δημοκρατία του στρατού και μια σειρά από πραξικοπήματα, έγινε κράτος μέλος του ΝΑΤΟ, βίωσε μαζικές διαδηλώσεις και κινήματα στους δρόμους, ασταθείς πολιτικούς συνασπισμούς, τεράστια σκάνδαλα διαφθοράς, την πολιτική άνοδο ενός ισλαμιστικού κόμματος και τελικά την εκκαθάριση των ελίτ και μέλη πρώην εταίρων, όπως στην περίπτωση του κινήματος Χιζμέτ, και ένα αποτυχημένο πραξικόπημα που εγείρει πολλά ερωτηματικά.

Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Πώς μοιάζει η Τουρκία στην εκατονταετηρίδα;

Răzvan Munteanu: Η Τουρκία έχει μια πολύπλοκη ιστορία, η οποία δείχνει, μεταξύ άλλων, την ύπαρξη διαχωρισμού μεταξύ της κοσμικότητας της κεμαλικής κληρονομιάς και του πολιτικού Ισλάμ. Όλες αυτές οι παρατιθέμενες πτυχές σημαίνουν ότι, παρά τον ρόλο του μέλους της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, η Τουρκία χτυπά την πόρτα της Ευρωπαϊκής Ένωσης εδώ και δεκαετίες και ότι η εύθραυστη δημοκρατία υποσιτίζεται όλο και περισσότερο.

Πρακτικά, το έτος της εκατονταετηρίδας, η Τουρκία είναι ένα κράτος που ορίζεται στην πολιτική επιστήμη ως ένα ανταγωνιστικό αυταρχικό καθεστώς, δηλαδή ένα κράτος που συνδυάζει τα σθένη του αυταρχισμού με αυτά του φιλελευθερισμού. Η χώρα διοικείται από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) από το 2003. Ήταν η πρώτη φορά που μια πολιτικο-ισλαμιστική ομάδα ανέλαβε την εξουσία στην Άγκυρα και οι αναλυτές περίμεναν ότι δεν θα ήταν απλώς θέμα χρόνου η παρέμβαση του στρατού και πάλι να αλλάξει το καθεστώς. Αυτό δεν συνέβη και το 2011, εν μέσω της Αραβικής Άνοιξης, η Τουρκία θεωρήθηκε πολιτικό μοντέλο για τα κράτη της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Υπό την ηγεσία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, το AKP πέτυχε να συνδυάσει τις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας με αυτές του Ισλάμ. Η παρακμή αυτού του μοντέλου και ο μετασχηματισμός της Τουρκίας ξεκίνησε το 2013, όταν, εν μέσω διαμαρτυριών, ο Ερντογάν άρχισε να δίνει τα πρώτα σήματα για ολική κατάληψη της εξουσίας. Με μαζική υποστήριξη από τον πληθυσμό, συνέπεια της οικονομικής ανάπτυξης της Τουρκίας, ο Ερντογάν παίρνει σταδιακά τον έλεγχο των μέσων ενημέρωσης, της δικαιοσύνης και της επιβολής του νόμου. Μεταμορφώνει τη χώρα σε προεδρικό καθεστώς και συγκεντρώνει όλη την εξουσία στα χέρια του. Αυτή η διαδικασία ευνοείται από τα γεγονότα του καλοκαιριού του 2016, όταν με φόντο ένα αποτυχημένο πραξικόπημα, ο Ερντογάν χρησιμοποιεί την κατάσταση συναγερμού προς όφελος των δικών του συμφερόντων.

Ο κύριος εχθρός του γίνεται ο Φετουλάχ Γκιουλέν και το κίνημα Χιζμέτ, που κατηγορούνται ότι προσπάθησαν να ενορχηστρώσουν τα γεγονότα του 2016, μετά από μια εκκαθάριση μελών της Χιζμέτ από όλους τους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς τομείς. Χιλιάδες άνθρωποι συλλαμβάνονται παρά την αντίθεση και την κριτική από τη Δύση.

Αν και έχει διατηρήσει έναν ασφαλή διάδρομο μεταξύ των κρίσεων στην Ανατολή και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η απόσταση μεταξύ Άγκυρας και ΕΕ γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη. Υπήρχαν στιγμές που ο Ερντογάν κατηγόρησε την Άνγκελα Μέρκελ για ναζισμό, για παράδειγμα. Σημαντικοί πολιτικοί ηγέτες του AKP έχουν έρθει σε ρήξη με τον Ερντογάν, όπως ο Αλί Μπαμπατζάν ή ο Αχμέτ Νταβούτογλου. Δεν είναι μόνο η δημοκρατική οπισθοδρόμηση που σηματοδοτεί την Τουρκία με αφορμή αυτή την εκατονταετηρίδα, αλλά και η ενδημική διαφθορά, που είναι επίσης χαρακτηριστικό αυτού του τύπου καθεστώτος. Ο πρόσφατος σεισμός στην Τουρκία, μέσα από τις τεράστιες ζημιές που προκλήθηκαν, ανέδειξε την τεράστια διάσταση της διαφθοράς. Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, η Τουρκία χαρακτηρίζεται σήμερα από μια σοβαρή οικονομική κρίση λόγω του πληθωρισμού και της υποτίμησης του εθνικού νομίσματος. Από αυτή την άποψη, είναι η πιο αδύναμη περίοδος υπό την ηγεσία του Ερντογάν και του AKP.

Είναι ο Ερντογάν ο μεγαλύτερος ηγέτης μετά τον Κεμάλ Ατατούρκ;

Răzvan Munteanu: Αν το δούμε από πολιτική σκοπιά, η απάντηση είναι ναι. Κατάφερε να διατηρήσει την εξουσία, είτε ως πρωθυπουργός είτε ως πρόεδρος, για τουλάχιστον τρεις δεκαετίες, βάζοντας τέλος στην κηδεμονία. Ο στρατός εκκαθαρίστηκε εν μέσω των γεγονότων του 2016 από όλους τους υποστηρικτές της Χιζμέτ, ακόμη και από υψηλόβαθμους αξιωματικούς υπέρ του ΝΑΤΟ.

Στη συνέχεια, βρίσκεται επικεφαλής ενός ισλαμιστικού σχηματισμού, που καθόρισε την άνοδο του πολιτικού ισλαμισμού. Σημαντικό ρόλο παίζει η Diyanet, δηλαδή η Επιθεώρηση Θρησκευτικών Υποθέσεων, η οποία ασχολείται πολύ όχι μόνο με τη ζωή των Τούρκων αλλά και στις μουσουλμανικές κοινότητες στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στα Βαλκάνια. Έχει γίνει μάλιστα στρατηγικός ανταγωνισμός για μουσουλμανική επιρροή στα Βαλκάνια μεταξύ Τουρκίας και Σαουδικής Αραβίας. Ωστόσο, ο Ερντογάν δεν μπορεί να σπάσει εντελώς με την κεμαλική κληρονομιά, παρόλο που το προφίλ του έχει αποδείξει ότι έχει τη θέρμη να μείνει στην ιστορία ως ο μεγαλύτερος ηγέτης της σύγχρονης Τουρκίας.

Ποιος είναι ο μεγαλύτερος αντίκτυπος των πολιτικών του Ερντογάν την τελευταία δεκαετία;

Răzvan Munteanu: Πέρα από όσα ειπώθηκαν, το καθεστώς του Ερντογάν έχει επηρεάσει έντονα την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Η Αραβική Άνοιξη θεωρήθηκε ως ευκαιρία για την Άγκυρα καθώς η Τουρκία προσπαθούσε να γίνει περιφερειακή δύναμη. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η σχέση με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, που είχαν πάρει την εξουσία στο Κάιρο. Η Τουρκία είχε σχεδόν καταφέρει να κάνει την Αίγυπτο μικρότερο εταίρο. Η μετέπειτα εμπλοκή της Τουρκίας στον πόλεμο στη Συρία ή τη σύγκρουση στην Υεμένη είναι άλλες ενέργειες που στοχεύουν στην περιφερειακή στρατηγική. Είναι όμως μια ολική ρήξη με το όραμα της εξωτερικής πολιτικής, που προνομιάζει τη σχέση με τη Δύση. Η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική έχουν γίνει ο κύριος άξονας της εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας, παρά ορισμένες ιστορικές διαφορές, που προέκυψαν από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Τούρκοι κατηγόρησαν τους Άραβες για προδοσία και οι τελευταίοι κατηγόρησαν τους απογόνους των Οθωμανών για πολυάριθμες καταχρήσεις. Ο Ερντογάν, ως αρχηγός ισλαμιστικού κόμματος, κατάφερε να ξεπεράσει αυτές τις διαφορές. Το κόστος δεν ήταν καθόλου ελάχιστο και αντανακλάται ακόμη και στα τρέχοντα οικονομικά προβλήματα της Τουρκίας.

Η αποξένωση από τη Δύση και οι τεταμένες σχέσεις με το Ισραήλ είναι από τις πρώτες αρνητικές επιπτώσεις. Στη συνέχεια, η Τουρκία πρότεινε μια πολιτική μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονές της, η οποία εξακολουθεί να είναι μια ολοκληρωτική αποτυχία, με πειστικά παραδείγματα η σχέση με την Ελλάδα, την Κύπρο, τη Συρία ή την Αρμενία.

Τέλος, η επαναπροσέγγιση με τη Ρωσία, συστημικό αντίπαλο της Τουρκίας, είναι μια πολιτική αντίκτυπου του Ερντογάν. Οι λόγοι δεν είναι δύσκολο να κατανοηθούν, η Άγκυρα χρειάζεται τη Μόσχα στη Συρία αλλά και για να διασφαλίσει την ενεργειακή ασφάλεια.

Τότε, το Κρεμλίνο μπορεί να είναι εταίρος κατανόησης απέναντι στις δημοκρατικές υπερβολές του Ερντογάν, σε σύγκριση με τις Βρυξέλλες ή την Ουάσιγκτον. Η προσέγγιση του Ερντογάν στη Μόσχα καθορίστηκε επίσης από εσωτερικούς παράγοντες, από παράγοντες όπως η λεγόμενη Ομάδα Perincek, η οποία βοήθησε τον Τούρκο ηγέτη να εξαλείψει τον Hizemt και να συνεχίσει τον αγώνα του με τον Fethullah Gülen.

Αναφερθήκατε στον Φετουλάχ Γκιουλέν. Είστε ένας από τους λίγους Ρουμάνους ειδικούς που τον έχουν γνωρίσει. Τι εντύπωση θα σας αφήσει αυτό και πόσο ισχυρό είναι το κίνημα Hizmet;

Răzvan Munteanu: Είναι σημαντικό για ένα άτομο που μελετά τη Μέση Ανατολή να αλληλεπιδρά με εξέχοντες ηγέτες, πολιτικά ή ιδεολογικά, του μουσουλμανικού κόσμου. Γνώρισα τον Φετουλάχ Γκιουλέν πριν από μια εβδομάδα. Αρκετοί ειδικοί που συμμετείχαν σε συνέδριο στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια (ΗΠΑ) επισκέφτηκαν την κατοικία του ηγέτη του Hizmet στην Πενσυλβάνια. Το Hizmet επηρεάστηκε έντονα από τα γεγονότα του 2016, αλλά το κίνημα έχει επιμείνει και δυναμώνει. Είναι δύσκολο για τον Ερντογάν να διεξαγάγει έναν ολοκληρωτικό πόλεμο κατά του Χιζμέτ. Απλώς παρακολουθήστε πώς αναφέρουν τα μέλη του Χιζμέτ στον Γκιουλέν, τον οποίο αποκαλούν Hagea Efendi, και θα καταλάβετε ότι οι αξίες και η πίστη τους είναι υψίστης σημασίας πάνω από οτιδήποτε άλλο.

Μπορούμε να γίνουμε μάρτυρες μιας συμφιλίωσης μεταξύ Χιζμέτ και Ερντογάν;

Răzvan Munteanu: Στον μουσουλμανικό κόσμο, μπορούμε να περιμένουμε πολλές αλλαγές παραδειγμάτων. Είναι σχεδόν αδύνατο να πραγματοποιηθεί αυτή η συμφιλίωση, αν και ο Γκιουλέν έχει στείλει πολλά μηνύματα ειρήνης. Οι συναλλαγές του Ερντογάν με την Ομάδα Perincek και τη λεγόμενη Ομάδα Ergonokom αφήνουν στον πρόεδρο λίγα περιθώρια ελιγμών.

Οι προεδρικές εκλογές πλησιάζουν στην Τουρκία. Τι να περιμένουμε;

Răzvan Munteanu: Θα μπορούσε να είναι μια αρκετά σφιχτή εκλογική κούρσα, αλλά οι πιθανότητες να ηττηθεί πραγματικά ο Ερντογάν μπορεί να υπάρχουν μόνο εάν η αντιπολίτευση είναι ενωμένη και υποστηρίζει μόνο έναν υποψήφιο. Υπάρχουν έξι μεγάλα κόμματα της αντιπολίτευσης που δεν έχουν ακόμη ανακοινώσει τους δικούς τους υποψηφίους ή έναν μόνο υποψήφιο, αλλά όλα δεσμεύονται από την επιθυμία να επιστρέψουν η Τουρκία σε κοινοβουλευτικό σύστημα. Οι επιπτώσεις του πρόσφατου σεισμού και της ενδημικής διαφθοράς έχουν αποδυναμώσει την εικόνα του Ερντογάν και του AKP και η κύρια εκλογική του περιφέρεια – η μεσαία τάξη της Ανατολίας – επηρεάζεται βαθιά από τα οικονομικά προβλήματα της Τουρκίας. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι το AKP έχασε τις πρόσφατες εκλογές σε μεγάλες πόλεις, όπως η Σμύρνη, η Κωνσταντινούπολη ή η Άγκυρα, ο Ερντογάν θα έχει μια αρκετά σκληρή εκλογική κούρσα.