Photo Inquam Photos/Octav Ganea

Σε έναν κόσμο όπου, από το γύρισμα του 20ου και του 21ου αιώνα, οι αναταράξεις συνεχίστηκαν – ξεκινώντας από την Ιαπωνία, περνώντας από τη Νοτιοανατολική Ασία και τη Ρωσία, ακολουθούμενη από τη Μεγάλη Παγκόσμια Ύφεση και τις «κρίσεις» ξέσπασαν το 2020 χωρίς να έχουν γίνει ακόμη τελείωσε, οι περίφημες οικονομικές ή χρηματοπιστωτικές «φούσκες» έχουν γίνει «συνηθισμένα» φαινόμενα. Έσκασαν όλοι! Περίσταση κατά την οποία οι κρατικές «επιδρομές» σε εδάφη της οικονομίας της αγοράς είναι ολοένα και πιο συχνές. Συμπεριλαμβανομένων, αν όχι κυρίως, των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Κατά τη γνώμη πολλών αναλυτών, η ελεύθερη αγορά, ο αρχιτέκτονας της ευημερίας εδώ και αιώνες, βρίσκεται σε κίνδυνο.

ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΑΓΟΡΕΣ ΥΠΟ ΤΟ «ΔΑΜΟΚΛΕΙΟ ΣΠΑΘΙ»

Το φθινόπωρο του 2020, καθώς η πανδημία έπαιρνε τα φόντα της, οι αναλυτές της Saxo Bank –μιας δανικής τράπεζας με καλή διεθνή φήμη– αναζωπύρωσαν τη συζήτηση για την τύχη των παγκόσμιων αγορών. Ελεύθερες, φυσικά, γιατί σε χώρες με κλειστές οικονομίες, τα κράτη παραβιάζουν συστηματικά εδάφη της αγοράς. Ήταν μια εποχή που βροντές και αστραπές έπεφταν στον ουρανό της οικονομίας της αγοράς.

Η ιστορία του 2008 επαναλαμβανόταν, όταν η Μεγάλη Ύφεση επισκίασε την πληθωρικότητα που ακολούθησε την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ένα γεγονός που, σε λιγότερο από δύο δεκαετίες, επέτρεψε στην οικονομία της αγοράς να επεκταθεί δραματικά. θεαματική και να καταλάβει τα τρία τέταρτα επιφάνεια του πλανήτη. Μια έκρηξη που είχε οδηγήσει πολλές αγορές σε μια υπερβολικά βιαστική «τρέλα».

Η επιτακτική ανάγκη τότε, το 2008, ήταν να μην επαναληφθεί η ιστορία του 1929 – όταν η κερδοσκοπική «φούσκα» που τροφοδοτήθηκε από τις χίμαιρες της Wall Street θα μπορούσε να είχε εκραγεί. Η λογική λύση της FED – «Να σταματήσει η φωτιά όσο καλύπτει μόνο τους πρώτους ορόφους και όχι όταν φτάσει στον 10ο όροφο…» – αντιτάχθηκαν από τον πρόεδρο και το Υπουργείο Οικονομικών, οπαδοί των θεωριών του κλασικοί οικονομολόγοι της Fed. 18ος αιώνας, που πίστευαν στην αυτορυθμιζόμενη δύναμη των αγορών. Στην ικανότητά τους να αυτοπροσαρμόζονται, να γίνονται ανθεκτικοί, να αποκαθιστούν μόνοι τους τη χαμένη τους ισορροπία. Δεν ήταν έτσι! Και δεν θα μπορούσε να είναι έτσι! Η φωτιά εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο.

Το 2008, οι δημοσιονομικές ομπρέλες, ιδιαίτερα στις πλούσιες χώρες, ήταν ορθάνοιχτες. Πολλές μεγάλες τράπεζες και εταιρείες σώθηκαν χάρη στα χρήματα των φορολογουμένων που συγκεντρώθηκαν στους τοπικούς προϋπολογισμούς. Οι ιθύνοντες των εταιρειών της ελεύθερης αγοράς παραδέχτηκαν σιωπηλά ότι, για να ξεφύγουν από την παγίδα των δικών τους σφαλμάτων, «αδελφοποιήθηκαν με τον διάβολο», με το κράτος. Συμμάχησαν με τον Κέινς, τον θεωρητικό του τερματισμού της κρίσης με κρατικά χρήματα για τη στήριξη της καταναλωτικής ζήτησης. Ας ξεχάσουμε τον Φρίντμαν, τον φιλελεύθερο ριζοσπάστη που πίστευε ότι οι κυβερνητικές παρεμβάσεις στην οικονομία έκαναν περισσότερο κακό παρά καλό.

Η αδελφοποίηση αγορών με το Δημόσιο είχε προγραμματιστεί το 2008, βραχυπρόθεσμα. Μέχρι που πέρασε η κρίση… Η ζωή όμως εξελίχθηκε διαφορετικά. Οι κρίσεις που πυροδοτήθηκαν το 2020 απέδειξαν ότι οι ηγέτες των εταιρειών που διέσωσαν τα κράτη πριν από 12 χρόνια ήταν… ονειροπόλοι. Γιατί δεν μπορούσαν να περάσουν τη λίμνη. Ούτε η λίμνη έχει διασχιστεί, ούτε οι δεσμοί μεταξύ του κράτους και της αγοράς έχουν αποδυναμωθεί. Επιπλέον, αυτοί οι σύνδεσμοι έχουν γίνει πιο πολλοί και ισχυρότεροι.

Σε αυτό το πλαίσιο η Saxo Banque έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου. Μετά την ανάλυση της συμπεριφοράς των κυβερνήσεων υπό τις επιπτώσεις της πανδημίας. Το συμπέρασμα: «Όταν η Γερμανία ευθυγραμμίστηκε με κράτη που, για να σωθούν οι οικονομίες κρίσης, αύξησαν τις δαπάνες χωρίς περιορισμούς, ξέραμε ότι οι ελεύθερες αγορές κινδύνευαν».

Από πού προέρχεται ο κίνδυνος; Χρήματα από τον προϋπολογισμό, με τα οποία χρηματοδοτήθηκαν οι οικονομίες. Χρήματα που παρήγαγαν χρέος και, πολύ περισσότερο, απειλούσαν να δημιουργήσουν πληθωρισμό… Από εκεί ξεκίνησε ξανά η συζήτηση. Και λόγω του κινδύνου που αισθάνονταν παντού στον κόσμο, που προκαλούσαν οι δημοσιονομικές ομπρέλες που άνοιγαν όλο και περισσότερο παντού, τα φορολογικά κίνητρα έγιναν… παγκόσμια πρακτική.

Ο ΑΝΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣΗΣ ΕΧΕΙ ΤΡΑΒΕΙ ΑΡΚΕΤΕΣ «ΣΤΕΓΕΣ»

Το 2020, όταν η σύγχυση ήταν μεγάλη, σε πρώτη φάση, διαδόθηκαν προφητείες ότι τα έθνη θα μάζευαν τα συμφέροντά τους στην αυλή τους και θα έλυναν τα δικά τους προβλήματα, χωρίς να ανησυχούν για τον υπόλοιπο κόσμο. Κάποια στιγμή, αυτός ο άνεμος – που συντηρείται από ρεύματα που γεννήθηκαν σε μερικές από τις ισχυρότερες χώρες – κατάφερε ακόμη και να σκίσει τις «στέγες» ορισμένων κτιρίων της παγκόσμιας οικονομίας, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την ελεύθερη αγορά. Με την αναβίωση του προστατευτισμού.

Η ιδέα της αποπαγκοσμιοποίησης, αν και ενθαρρύνθηκε από πολλές πλευρές, ήταν περισσότερο προπαγάνδα παρά πραγματικότητα. Η ίδια η πανδημία έχει εκδηλωθεί ως παγκόσμιο φαινόμενο. Και επέβαλε παγκόσμιες λύσεις. Ο αχαλίνωτος πληθωρισμός, ο οποίος επίσης εμφανίστηκε το 2021. Η ψηφιοποίηση, με εργασία από το σπίτι και διαδικτυακό εμπόριο, πέρασε στην ιστορία ως το πρώτο σημαντικό παγκόσμιο οικονομικό φαινόμενο. Όχι τόσο από την άποψη του χώρου που κατακτήθηκε – επειδή όλες οι βιομηχανικές και τεχνολογικές επαναστάσεις έχουν γίνει παγκόσμιες με την πάροδο του χρόνου, άλλες σε δεκάδες, άλλες σε εκατοντάδες χρόνια – αλλά όσον αφορά την ταχύτητα με την οποία το ρεύμα της τεχνολογικής επανάστασης κάλυψε το ολόκληρο τον πλανήτη. . Επιπλέον, μέσα σε μόλις ένα χρόνο, η ψηφιοποίηση ξεπέρασε τόσο γρήγορα το έδαφος της οικονομίας, κατακτώντας την εκπαίδευση, την ιατρική, τον πολιτισμό και κυρίως τη διπλωματία. Σχεδόν όλες οι σημαντικές διπλωματικές συναντήσεις έχουν γίνει εικονικά. Και η επανέναρξη της συζήτησης για την τύχη των ελεύθερων αγορών, επίσης ως παγκόσμιο φαινόμενο, έχει φτάσει στο παρόν στάδιο.

Φυσικά, σε ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο από ό,τι πριν από 245 χρόνια, όταν το άνοιξαν οι διαφωτιστές της κλασικής οικονομικής σκέψης. Ο Άνταμ Σμιθ – ο ανακαλύπτοντας τον ρόλο του «αόρατου χεριού» στη διαχείριση της οικονομικής δραστηριότητας – είναι ο πρώτος από αυτούς. Το αξίωμα των κλασικών ήταν χωρίς αποχρώσεις: «με ελεύθερες αγορές για οικονομική ανάπτυξη»! Τα κράτη που δεν έχουν κανέναν ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, γιατί επεμβαίνοντας, θα παρήγαγαν μόνο ανισορροπίες, επειδή δεν έχουν μέσα να επηρεάσουν θετικά τις τιμές, την προσφορά, τη ζήτηση και τη διανομή… Αυτό Το θέμα συζητείται πάντα, γυρίζεται από όλες τις πλευρές, κάτω από την επιρροή των κυρίαρχων αντιλήψεων των διαφορετικών ιστορικών σταδίων.

Η ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΑΓΟΡΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΛΑΘΥΤΗ

Ο Keynes πρότεινε την ιδέα ότι, υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, οι ελεύθερες αγορές μπορούν να… αυτοπροσαρμόζονται. Η δραματική αποτυχία των αμερικανικών αγορών το φθινόπωρο του 1929 τον βοήθησε να καταλάβει ότι η αυτονομία των ελεύθερων αγορών δεν είναι αλάνθαστη. Και δήλωσε ωμά: «Για να επιβιώσει και να λειτουργήσει αποτελεσματικά, η οικονομία της αγοράς πρέπει να υποστηρίζεται από το κράτος».

Στη «Γενική Θεωρία της Εργασίας, του Τόκου και του Χρήματος», επιστρέφει επίσης στις κρίσεις μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους που ανέλυσε ο Μάλθους. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι εάν, σε μια συγκεκριμένη κατάσταση, οι καταναλωτές μειώσουν δραστικά την κατανάλωσή τους, οι παραγωγοί δεν έχουν πλέον κανένα λόγο να παράγουν. Και τότε οι θέσεις εργασίας μειώνονται, η παραγωγή μειώνεται, η οικονομική ανάπτυξη εισέρχεται σε απότομες συστολές και ο κόσμος βρίσκεται σε κρίση.

Με αυτή τη θεωρία, ο Malthus –ο κορυφαίος της κλασικής οικονομίας– ήταν εκτός τόπου. Σε πλήρη συμφωνία με τον Ρικάρντο -μια άλλη κορύφωση του οικονομικού κλασικισμού- με τα επιχειρήματα του Γάλλου Say, σύμφωνα με τα οποία η προσφορά δημιουργεί τη δική της ζήτηση… Έναν αιώνα αργότερα, στη «Γενική Θεωρία», ο Κέινς αποδεικνύει ότι ο Μάλθους έχει δίκιο. Δηλώνοντας ότι τέτοιος αυτοματισμός της αγοράς δεν υπάρχει. Ο κεϋνσιανισμός αντικατέστησε την κλασική και νεοκλασική οικονομία με ένα νέο πνευματικό παράδειγμα. Τονίστε τον ρόλο των κρατών στην αποκατάσταση της οικονομικής ισορροπίας… σε καταστάσεις όπου οι αγορές χάνουν το παιχνίδι.

Η ΑΓΟΡΑ: ΣΑΝ “ΗΛΙΑΚΟΣ ΦΩΣ”;

Φυσικά, οι ιδέες του Αμερικανού νομπελίστα Milton Friedman, στο – ίσως – πιο ανησυχητικό έργο οικονομικής μεθοδολογίας που γράφτηκε ποτέ, δεν αποκλείονται από τη συζήτηση. Παρατήρησε ότι στη φύση, τα φύλλα είναι πιο πυκνά και μεγαλύτερα όπου υπάρχει περισσότερο ηλιακό φως. Χρησιμοποιώντας τη μεταφορά του Ήλιου για να περιγράψει τον διεγερτικό ρόλο της αγοράς στην οικονομία, είδε πώς προκύπτουν περισσότερες θέσεις εργασίας, περισσότερα κέρδη, περισσότεροι υψηλοί μισθοί, περισσότερη ευημερία όπου η αγορά είναι ελεύθερη και λειτουργεί καλά.

Λίγα χρόνια αργότερα, στο “Free to Choose” – ένα βιβλίο που γράφτηκε με τη σύζυγό του Rose, επίσης για τον ρόλο της αγοράς στην οικονομία – δήλωσε ότι “το ελεύθερο εμπόριο δεν είναι επαρκής προϋπόθεση για την ευημερία και την ελευθερία”. Edit: “Αυτό είναι, από όσο γνωρίζουμε, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, το μάθημα της ιστορίας.” Το ισχυρό επιχείρημα είναι ότι πολλές κοινωνίες που βασίζονται κυρίως στο ελεύθερο εμπόριο δεν έχουν επιτύχει ούτε ευημερία ούτε ελευθερία. Που σημαίνει ότι κάτι άλλο θα χρειαζόταν. Αλλά γιατί ακριβώς;

Σε ένα βιβλίο που έκανε μια εποχή, η ιδέα της ελεύθερης αγοράς δεν θα δυσκολευόταν να μας συναρπάσει. Και η ιδέα της ελεύθερης πρωτοβουλίας δεν θα μπορούσε παρά να είναι ελκυστική. Ωστόσο, στην πρακτική της οικονομικής ζωής, η φόρμουλα της επιτυχίας έχει αρκετά στοιχεία. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι λιγότερο ελκυστικά, αλλά ουσιαστικά: πρωτοβουλία, τάξη, σκληρή δουλειά, αποτελεσματική εκτέλεση της εργασίας και, τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, μεγιστοποίηση του κέρδους, ένας δείκτης που ορισμένοι οικονομολόγοι «κρύβουν» στην έννοια της αποτελεσματικότητας.

*

Ο Keynes και ο Friedman άφησαν ένα σημαντικό σημάδι στην ιστορία των οικονομικών. Ζώντας σε διαφορετικές εποχές και προωθώντας διαφορετικές ιδέες. Ο Κέινς δημοσίευσε το θεμελιώδες έργο του μόνο δύο χρόνια μετά το τέλος της κρίσης του Μεσοπολέμου. Ήταν λοιπόν φυσικό να ανησυχούμε για την αδυναμία των αγορών να αποκαταστήσουν την οικονομική ισορροπία που έσπασε η αναταραχή των ετών 1929-1933 και η «πολιτική αναμονής» της αμερικανικής κυβέρνησης. Τα γραπτά του έφεραν επανάσταση στην ορθόδοξη οικονομική σκέψη τονίζοντας την ανάγκη για πολιτικές που κυριαρχούνται από κρατική παρέμβαση στην οικονομία της αγοράς. Το κεϋνσιανό παράδειγμα του ευρύτερου δυνατού ανοίγματος της «δημοσιονομικής ομπρέλας», το οποίο επιμένει ο Κρούγκμαν, έχει βρει την εφαρμογή του στην πολιτική των δημοσιονομικών κινήτρων που εφαρμόζεται σε όλο τον κόσμο από το 2008 έως σήμερα. Ο Φρίντμαν, από την άλλη, που πέθανε το 2006, άφησε για την αιωνιότητα την εικόνα της οικονομικής έκρηξης που ευνοούσε η ελεύθερη αγορά. Δεν κατάλαβε την κρίση που ξέσπασε το 2008. Όμως επωφελήθηκε από την εξάπλωση των ελεύθερων αγορών σε όλο τον κόσμο, που ξεκίνησε το 1990. Φυσικά, θα διαβάσει κανείς πόσο μεγάλοι Αμερικανοί οικονομολόγοι κήρυτταν ότι η νέα πραγματικότητα έβαλε τέλος στις οικονομικές κρίσεις . Και ότι η ανθρωπότητα εισέρχεται σε μια νέα εποχή, χωρίς αναταράξεις, σε μια εποχή ευημερίας. Τι ψευδαίσθηση! Από το 2008, οι κρίσεις έχουν έρθει κατά κύματα. Και η συζήτηση για το παράδειγμα της κρατικής αγοράς, που ξεκίνησε πριν από 245 χρόνια, συνεχίζεται.